(zaterdag 07 december 2013)
In Straatcoach en strateeg. De opkomst van Diederik Samsom vertelt Derk Stokmans hoe PvdA’er Diederik Samsom en VVD’er Mark Rutte er in slagen binnen drie weken een coalitie tot stand te brengen via uitruilen van programmapunten. Het is een flitsend verhaal over twee snelle politici: de PvdA’er Diederik Samsom en zijn tegenspeler de VVD’er Mark Rutte. Fixers en Macher van een generatie die is opgegroeid in het tijdperk van de neoliberale vrijemarkt-ideologie. Overal, aan alles en iedereen hangt een prijskaartje. De politieke overtuiging als wisselgeld. We zijn tenslotte modern efficiënt, nietwaar.
bizarre breinen Ideeën, die wortelen in een maatschappijopvatting, in een visie op de wereld, die misschien zelfs voortspruiten uit een ethos (je moet de hoop tenslotte nooit opgeven, zelfs niet als het om moderne carrière-‘politici’ gaat!), dergelijke overtuigingen en opvattingen worden vertaald in programmapunten van een politieke partij. Die programmapunten kun je dus niet gebruiken als wisselgeld bij politieke deals. Wonderlijk, dat een dergelijke gedachte zelfs maar opkomt en postvat bij personen die zich als professionele politici afficheren. Compromissen sluiten, is iets heel anders dan programmapunten versjacheren. Brrrrr …. Dit soort gedrag en denken, toont aan dat een politieke partij leiden en een politiek merk promoten voor menigeen niet langer verschilt van het als manager een bedrijf runnen: je kunt even goed – meestal: even slecht – een koekjesfabriek managen als een vervoerbedrijf bestieren. Kijk maar naar onze spoorwegen. Die voeren ons dagelijks koekjes van ons eigen democratische deeg, terwijl de topmanagers marktconform gehonoreerd worden. Dat is pas vooruitgang. Daar past het swappen van politieke programmapunten helemaal bij. 
Terzijde: ik lees Stokmans’ boek als een realistische roman en spreek daarom over personages. Of hetgeen Stokmans over hen schrijft echt is gebeurd, weet ik niet. Ik beoordeel alleen de mate van waarschijnlijkheid die zijn verhaal voor mij heeft. Nu naar het verhaal. uitruil, het nieuwe politieke denken Stokmans (80): “Hier werd het nieuwe politieke denken van Samsom voor het eerst zichtbaar: hij wilde politieke impasses oplossen met een gewaagd uitruilen van voorheen onverenigbare standpunten.” Dit klinkt sensationeel. Alsof incommensurabiliteiten (onvergelijkbare grootheden) zich door uitruil onder een noemer zouden laten brengen.
Neen dus, want op pagina 221 schrijft Stokmans: “Dat de coalitie die hij en VVD-leider Rutte in drie weken naar zijn uitruilmodel hadden gebouwd, binnen drie dagen leek te verkruimelen, leek hem niet te ontregelen. Zijn kalmte was verbazingwekkend – zeker omdat het ongelijk, of op zijn minst de onwerkbaarheid van zijn nieuwe politiek al binnen enkele dagen bewezen leek.” Spilpunten in dit Samsomiaanse uitruilmodel: de inkomensafhankelijke zorgpremie die in het oorspronkelijke regeerakkoord tussen VVD en PvdA was opgenomen (215) en de strafbaarstelling van illegaliteit (208). Beide punten hebben een zware symbolische lading, maar aan de inkomensafhankelijke zorgpremie hangt een kwantificeerbaar prijskaartje. [* zie voor ‘ruilen’ in dit kader o.a. rapport 51 (1997) van de WRR]
de achterbannen van PvdA en VVD Bij de PvdA ontstaat tumult over het strafbaar stellen van illegaliteit (219). Toch neemt het PvdA-congres in Den Bosch het regeerakkoord inclusief de strafbaarstelling van illegaliteit bij acclamatie aan. Zouden de PvdA’ers misschien onbewust de inkomensafhankelijke zorgpremie hebben meegewogen en de symbolische componenten van deze twee programmapuntentegen elkaar hebben weggestreept? Ik weet het niet zeker, maar het lijkt me erg aannemelijk.
Intussen is bij de VVD-achterban opstand uitgebroken tegen invoering van de inkomensafhankelijke zorgpremie, die miljarden van hoge naar lage inkomens zou schuiven.
Solidariteit blijkt duur en bovendien, waarom zou je voor iets betalen dat je helemaal niet op prijs stelt? Precies deze vormen van je druk maken over verschillende zaken, zijn de reden waarom sommige mensen op het merk PvdA stemmen en andere op het merk VVD. Op pagina 223 ziet Samsom af van de inkomensafhankelijke zorgpremie in ruil voor “250 miljoen euro extra om de geplande versobering van de werkloosheidsuitkering te verzachten – te betalen uit het favoriete VVD-potje voor infrastructuur.”
De strafbaarstelling van illegaliteit blijft echter ongemoeid. Is dit een goede deal voor Samsom? Heeft hij alle aspecten juist ingeschat en meegewogen? Kent hij zijn PvdA-achterban voldoende? Begrijpt Samsom waar sociaaldemocratie voor staat? Op 29 maart begint een Haags PvdA-lid een handtekeningenactie tegen de strafbaarheidstelling van de illegaliteit en verzamelt ” binnen vier weken 7000 handtekeningen, waaronder die van prominente PvdA’ers als Job Cohen, Jeltje van Nieuwenhoven, Hedy d’Ancona en Jan Pronk. ” Deze PvdA’er ” had zijn actie goed getimed: een maand na de opening van de website zou het voorjaarscongres van de PvdA plaatsvinden. Hij wilde in de media en bij lokale PvdA-afdelingen voldoende momentum verzamelen om het partijcongres tot een uitspraak te verleiden tegen de afspraak uit het regeerakkoord. Voor sommige fractieleden van de PvdA was de toenemende aandacht voor deze maatregel uit het regeerakkoord een kristallisatiepunt voor een al langer bestaand gevoel van ongemak. Ze hadden zich in oktober overrompeld gevoeld door het regeerakkoord.” (237)
ruilen doet huilen Samsom is volgens Stokmans (238) razend op zijn PvdA-achterban en hij weigert met de VVD te onderhandelen over het intrekken van de maatregel, “ook toen die partij liet uitlekken dat ze best bereid was de strafbaarheid van illegaliteit te laten vallen. Het leverde VVD-fractievoorzitter Halbe Zijlstra een boos telefoontje van Samsom op. Was hij net bezig zijn leden te overtuigen, ging zijn coalitiepartner het hem moeilijk maken. Zijlstra herinnerde hem er even aan dat de VVD slechts hetzelfde deed als Samsom een halfjaar daarvoor. Toen had de PvdA-leider ook publiekelijk zo’n helpende hand uitgestoken, op een moment dat VVD-leden hun partijtop onder vuur namen om de inkomensafhankelijke zorgpremie uit het regeerakkoord te halen.” (242)
De bovengeschetste gang van zaken geeft een beeld van het personage Samsom dat in het vervolg van dit verhaal buiten Stokmans’ boek – in de zogenaamde echte werkelijkheid – wat mij betreft enkele voorspelbare scenario’s oplevert. Welke die zijn, ga ik nu en hier niet uit de doeken doen, want dat zou het leesplezier bederven. Had de man desnoods alleen maar gevraagd, geïnformeerd, naar wat de VVD in ruil voor dit programmapunt gehad zou willen hebben. Zelfs dat laat Diederik Samsom na. Curieus, zeker voor een politicus die serieus genomen wenst te worden.
Samsom laat het niet bij het uitruilen van programmapunten, hij sjachert ook met personen. Stokmans schrijft op pagina 195: “Hij [i.e. Samsom; jm] bood PvdA-belofte Lodewijk Asscher als vicepremier aan. ….. Rutte was snel overtuigd. ‘Oké, als je dat doet, dan laat je mij niet vallen.’ …. Hij [= Samsom] bood Rutte het beste aan wat de PvdA te bieden had, waardoor diens twijfels direct weg waren.” Samsom doet hier een slechte deal, want Rutte en zijn VVD zien in de naïeve Asscher een makkelijk te manipuleren PvdA’er die zij voor hun VVD-karretje kunnen spannen. De VVD mikt erop dat Asscher de PvdA averij zal bezorgen. Ruilen met de VVD betekent bijna altijd huilen voor degene die denkt een goede ruil met de VVD te kunnen doen. In feite is Samsom net zo naïef als Lodewijk Asscher, alleen is Samsom behept met een geldingsdrang, die Asscher mist.
Dit is mijn lezing en u moet Stokmans erop nalezen en combineren met hetgeen u zelf van de gang van zaken vindt, want dit verhaal speelt zich nog steeds real time live af. 
Obama care en de Tea Party in de VS Stokmans (218, 220) beschrijft hoe een landelijk dagblad een belangrijke rol speelt in het opstoken van de VVD-achterban tegen de inkomensafhankelijke zorgpremie: “Op de voorpagina, in grote letters: ‘Achterban van de VVD is ziedend.’ En daarnaast: ‘Kampioen nivelleren. “Marx” Rutte onder vuur,’ met voor wie de woordgrap niet begreep fotootjes van Rutte en Karl Marx naast elkaar. Voormalig VVD-leider Hans Wiegel noemde het kabinetsplan nivellerender dan onder Joop den Uyl’. Bij de VVD gedroegen ze zich naar buiten toe nog optimistisch. Maar met de aanval van het lijfblad sloeg de paniek toe. Aan het eind van die dag had de VVD-site al 6000 reacties gescoord, de meeste woedend.”
De vergelijking met Amerika dringt zich op, omdat ik vermoed dat van die vele woedende reacties die de VVD binnenkrijgt een aanzienlijk deel afkomstig is van mensen die juist zouden profiteren van de invoering van een inkomensafhankelijke zorgpremie. De referentie aan Karl Marx en communisme volstaat om ze met een rood waas voor de ogen te hoop te laten lopen tegen maatregelen die voor hen voordelig uitwerken – de meesten zullen nauwelijks weten wie Karl Marx is en wat communisme inhoudt.
Een vriendin vertelde mij dat haar broer zijn lidmaatschap van de VVD had opgezegd vanuit precies de tegenovergestelde redenering. De betreffende broer is voor zijn werk regelmatig in de VS en maakte daar enkele bijeenkomsten van de Tea Party mee. Hij zei geschrokken te zijn van de volgens hem grote overeenkomsten tussen deze Amerikaanse rednecks en een actief deel van de VVD-aanhang: “Ze schaden Nederland, net zoals de Tea Party Amerika in het verderf lijkt te willen storten.” Veel arme, slecht geschoolde, onverzekerde Amerikanen verzetten zich tegen Obama care en beweren liever dood te gaan omdat ze geen medische hulp kunnen betalen, dan dat ze communist zouden worden. In de trein hoorde ik iemand vertellen dat hij zijn PvdA-lidmaatschap had opgezegd, omdat de PvdA hem te veel met de neoliberale VVD heulde. Het is ook nooit goed.
VVD-neoliberalisme VVD-premier Rutte haalde Obama Care in zijn Isaiah Berlin lezing in London op 30 oktober 2013 aan als voorbeeld van beknotting van de vrijheid van het individu. Ik citeer uit Ruttes voordracht: “Consider for instance the debate in the United States about the Patient Protection and Affordable Care Act, ‘Obama Care’. In Europe, we take compulsory healthcare cover for granted, but in the US it is a deeply divisive issue. It pits the advocates of positive freedom against the advocates of negative freedom. The argument is about more than what the programme costs. It is also about freedom and the role of government.
Supporters of the Act want everyone, regardless of income, to have access to health care. This is government using positive freedom to actively support people. Opponents of ObamaCare are outraged at the compulsory nature of the Act. They can’t tolerate the idea of being deprived of their freedom not to take out health insurance. As they see it, this infringes their inalienable right to individual freedom.”
Mark Ruttes drogredenering Rutte gebruikt een drogreden als hij zegt dat Amerikanen tegen Obama Care zijn, omdat ze niet van overheidswege gedwongen willen worden verplicht verzekerd te zijn. Dat laatste gaat namelijk alleen op voor die Amerikanen die zelf de gigantische kosten van dokters en ziekenhuizen kunnen betalen wanneer ze ziek worden en dan ook nog zelf kunnen beslissen of ze dat doen of niet. Dus: alleen voor de erg-rijke Amerikanen. Bij hen gaat het in tegenstelling tot wat Rutte beweert wel degelijk om de centen; zij kunnen ervoor kiezen niet solidair te zijn met hun mede-Amerikanen. Rutte verwijst in zijn Isaiah Berlin lezing naar een interview met Isaiah Berlin dat in de NRC van 21.10.1983 verscheen. Daar zegt Berlin: “Armoede betekent niet dat je geen vrijheid hebt maar dat je die vrijheid niet kunt gebruiken. Mensen zonder geld kunnen hun vrijheid om in het Ritz-hotel te logeren niet benutten.” Indien je zelf de rekening voor medische hulp kunt betalen, kun je tegen Obama Care zijn, omdat je het vertikt mee te betalen aan de ziektekostenverzekering van je medeburgers die niet zo rijk zijn als jij. Je kunt er ook voor kiezen om geen medische hulp in te roepen als je ziek wordt of een ongeval krijgt, je hebt de keuzevrijheid omdat je die kunt kopen. Iemand die geen medische zorg kan betalen heeft geen keuze om al dan geen medische hulp in te roepen, zelfs indien zij dat zou willen. Zij kan zich domweg geen keuze veroorloven.
Is het toevallig dat juist de inkomensafhankelijke zorgpremie het grote struikelblok bleek in de uitruil van Samsom/PvdA en Rutte/VVD? Het gaat inderdaad om meer dan om geld, zoals ook Rutte lijkt in te zien, het gaat namelijk om impliciete, vanzelfsprekende, solidariteit. Dat heeft inmiddels de status en kwaliteit van een exotisch product bereikt, zo blijkt. Althans bij de VVD’ers van Rutte. Eigenlijk gaat het natuurlijk doodordinair om BESCHAVING.
de commodificatie van de symbolische dimensie Bij de uitruilen van Samsom en Rutte zijn bijna altijd symbolische aspecten ( Rutte: The argument is about more than what the programme costs. It is also about freedom and the role of government.) in het geding, die vele malen zwaarder wegen dan de koopkrachtplaatjes (Stokmans: 138, 201, 206, 222) waarmee veel politici zo graag plegen te koketteren.
Premier Rutte heeft recent nog bij drie opeenvolgende gelegenheden uit de doeken gedaan welke variant van liberalisme de VVD volgens hem voorstaat. Dat deed hij in de Schoolezing (02.09.2013), in de Dreeslezing 14.10.2013) en in de Isaiah Berlin Lecture (30.10.2013). Dezelfde Mark Rutte beweert in zijn Schoolezing dat hij tegen bestuurlijke blauwdrukken is. Zijn VVD-liberalisme belichaamt een blauwdruk in het kwadraat, verheven tot de ideologische macht. Rutte en zijn VVD staan voor wat ik de fundamentalistische variant van liberalisme noem. Marktfetisjisme is er de schreeuwerige neonreclame van. Vooral geen overheidsinmenging bij de uitkomsten die een totaal gedereguleerde (vrije) markt bewerkstelligt: ieder voor zich en winner takes all.
De belangrijkste effecten door beleid vanuit deze VVD-ideologie zijn: (voortgaande) deregulering van de overheid, privatisering van publieke instellingen en producenten van publieke goederen en diensten en daarmee samenhangend een vervaging en erosie van ethische grenzen tussen de respectieve sferen en instituties. Voor voorbeelden van het laatste denke men aan het recente Libor-schandaal waarbij belangrijke Nederlandse banken betrokken blijken. Bij Libor speelt vertrouwen een centrale rol. Frauderende managers van woningcorporaties en zorginstellingen, de sjoemelaars en marktkooplui in onze onderwijsindustrie, zij figureren prominent en permanent als schrijnende voorbeelden van deze ethische grensvervaging en de daaruit voortvloeiende normenverloedering. Het CDA beweerde onlangs niet voor niets afstand te nemen van het maatschappelijke middenveld. Wat voor belang we aan deze CDA-bewering, zo vlak voor verkiezingen, moeten hechten, valt nog maar te bezien: er zijn vele lucratieve baantjes in het geding. In dat middenveld wordt menig gesjeesde politicus en bestuurder geparkeerd op een riantbetaalde posities. In feite komt dit neer op onvervalst nepotisme en ordinaire corruptie ten laste van de publieke middelen. De VVD’er Rutte heeft onomwonden verteld hoe de wereld er volgens zijn VVD uit moet zien. Van de kant van de PvdA staat me momenteel enkel de kleurloze Huis van Europa lezing (20.11.2013) van PvdA’er Jeroen Dijselbloem bij, die zelfs naar VVD-ideologie riekt. PvdA-politici lijken geboren om zich te laten piepelen. 
solidariteit ,burger- en mensenrechten Twee dingen vind ik in relatie tot het voorgaande in het bijzonder interessant, vooral met het oog op de komende verkiezingen in mei 2014. Ten eerste de vraag of Diederik Samsom c.s. (voldoende) gevoelig zijn voor de symbolisch-ideologische dimensies en implicaties van (hun) daden en handelingen. Zo ja, in welke mate en in hoeverre zijn ze in staat die gevoeligheid bewust te vertalen naar praktische politiek en effectief beleid. Dit geldt evengoed voor VVD’ers en eigenlijk voor alle politici. De inkomensafhankelijke zorgpremie en de strafbaarstelling van illegalen delen het aspect solidariteit en compassie. Solidariteit en compassie met landgenoten en medeburgers (de zorgpremie) en compassie, solidariteit met vreemdelingen (is illegaliteit strafbaar?). Zijn er verschillende solidariteit in het spel, of heet het alleen anders? Niet alles blijkt zich zo maar te laten commodificeren en tot marktwaar te laten transformeren.
de VVD Mijn tweede punt hangt met het vorige samen, vloeit daar uit voort en gaat over het onderscheid tussen mensenrechten versus burgerrechten. Rutte gaf in 2009 een voorbeeld van de VVD-ideologie van vrijheid voor en van het individu door de kleine rel die hij ontketende, toen hij als de fractieleider van de VVD opperde de ontkenning van Holocaust in principe toe te staan vanwege de vrijheid van meningsuiting. Ik geloof geen ogenblik dat Rutte ontkent dat de holocaust heeft plaatsgevonden of zelfs dat hij het van goede smaak vindt getuigen indien iemand dat beweert, maar het moet van hem wel kunnen, die vrijheid moet iedereen hebben. Ik moest hieraan denken toen ik over de proefballon van VVD’er Joost Taverne (zie hieronder) vernam. Afgelopen maand (november 2013) liet de VVD een provocerende proefballon op over haar voornemen rechters te verbieden om te toetsen of wetten in strijd zijn met internationale verdragen. VVD-Kamerlid Joost Taverne zou twee jaar hebben gewerkt “aan een voorstel om zijn principiële keuze in de Grondwet te laten opnemen. …. ‘De regering mag niet meer in de wielen worden gereden door de rechter als ze beloftes aan de kiezer wil uitvoeren. Dan denkt de kiezer: dat is gek’.” (Volkskrant, 27 november 2013)
Dit is volgens mij geen losse flodder. Via het gedachtengoed van onder anderen Edmund Burke (Reflections on the Revolution in France) en Hannah Arendt (The Origins of Totalitarianism; Imperialism) zou te reconstrueren en te volgen moeten zijn wat de VVD eigenlijk wil. In grote lijnen moge dat duidelijk zijn, maar het gaat mij met name om positiebepaling van PvdA en VVD in en met betrekking tot de komende discussies over “het project Europa”. Zowel de PvdA als de VVD kennen gelukkig een Wetenschappelijk Bureau. Ik ben erg benieuwd wat er de komende tijd uit die kokers zal worden gelanceerd in verband met dit fundamentele thema in de opmaat naar de verkiezingen in mei 2014.
Last but not least: de rol van de media bij politieke beeldvorming en beïnvloeding kan bijna niet overschat worden
Lectuur:
Derk Stokmans (2013): Straatcoach en strateeg. De opkomst van Diederik Samsom / Amsterdam: Prometheus – Bert Bakker / isbn 978 90 351 4057 8
Over ruilen en participatie leze men in dit kader onder andere Rapport nr. 51 (1997) van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid: Van verdelen naar verdienen. Van internet te downloaden. In dit rapport worden begrippen als ‘ruil’ en ‘participatie’ in wollige ambtelijke taal gebezigd. Ik vermoed dat enkele beleidsambtenaren van Samsom en Rutte – of externe ‘ consultants’ ? – zich door dit Rapport hebben laten ‘ inspireren’ en dat Samsom mede daardoor op zijn kant-noch-nog-wal-rakende uitruilprincipe van politieke programma punten is gekomen.
Maartje Bakker – Volkskrant 27/11/2013: VVD: rechter niet wet laten toetsen
De tekst van de Isaiah Berlin Lecture van VVD-premier Mark Rutte is te lezen op de VVD-website > http://www.vvd.nl/blog/229/rutte-spreekt-isaiah-berlin-lezing-uit
Isaiah Berlin in het Cultureel Supplement van de NRC van 21.10.1983: Streven naar fatsoen is al utopisch / citaat van Berlin uit dat NRC-artikel: “Het enige wat we kunnen bewerkstelligen is een soort compromis om een fatsoenlijke samenleving te scheppen. … Fatsoenlijkheid is niet alles maar al heel wat om naar te streven, als we realistisch zijn. Er is zoveel onfatsoen in de wereld, dat zelfs dat utopisch lijkt.”
Jeroen Dijsselbloems (PvdA minister van Financiën in dit coalitie-kabinet) Huis van Europa lezing staat op http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/toespraken/2013/11/20/minister-van-financien-en-eurogroepvoorzitter-dijsselbloem-gaf-huis-van-europa-lezing-in-den-haag.html
Donald MacKenzie over het belang van Libor en vertrouwen: What’s in a Number?
http://www.lrb.co.uk/v30/n18/donald-mackenzie/whats-in-a-number
Peter M. Blau (1964): Exchange and Power in Social Life / New York, London, Sydney: John Wiley
Noam Chomsky (1989): Necessary Illusion: Thought control in democratic societies / Toronto: CBS Enterprises
Snow, N. (2003): Propaganda Inc.: Selling America’s culture to the world / New York: Seven Stories Press
Sheldon S. Wolin (2008): Democracy Incorporated. Managed Democracy and Its Spectre of Totalitarianism / Princeton and Oxford: Princeton UP
Good gracious me! 